با خانواده ویولن آشنا شوید؛
لمس صدایی غنی از احساس!

به گزارش پلاتو هنر، ساز ویولن یک ساز زهی و آرشه‌ای است و کوچک‌ترین عضو این خانواده‌ است. اصالت این ساز به کشور ایتالیا در قرن 9 میلادی بازمی‌گردد. برخی معتقدند که این ساز از ساز رباب که هم‌شکل ساز ویولن است، سرچشمه گرفته است. در واقع ساز رباب یک ساز باستانی ایرانی است که از سیستان و بلوچستان برگرفته شده و از زمان ناصرالدین شاه قاجار وارد ایران شده است.

ابوالحسن صبا، همایون خرم، حبیب الله بدیعی، پرویز یاحقی و روح الله خالقی جز اولین نفراتی هستند که در ایران با این ساز کار کردند. همچنین در دوره های باروک و موسیقی کلاسیک به نوازنده های ویولن مشهوری نظیر آنتونیو ویوالدی و نیکولو پاگانینی، می توان اشاره کرد.

اولین سازنده ویولن گاسپارو برتولتی بوده است. در زمان قدیم افرادی طی یک سری فرایندها درصدد این بودند که در ساختار ویولن تغییراتی ایجاد کنند اما متوجه شدند، این ساز ساختار بسیار جامعی دارد اما اکنون هر کشوری به سبک موسیقی خود از این ساز بهره می برد. کشور هایی مثل تاجیکستان به جای گذاشتن این ساز روی شانه خود که سبک جهانی در دست گرفتن این ساز است، آن را مثل کمانچه روی پاها یا روی زمین می گذارند. این سبک نواختن از نظر صدایی تغییری ایجاد نمی کند ولی عده ای عقیده دارند این نوع نوازندگی اصالت این ساز را از بین می برد.

ساز ویولن از 4 سیم تشکیل شده است. صدای این ساز توسط یک آرشه (یک وسیله کمان مانند) که روی سیم کشیده می شود، ایجاد می شود. نوازندگان ویولن این ساز را روی شانه چپ خود قرار می‌دهند و با آرشه ای که در دست راستشان دارند، این ساز را می نوازند. کوک جهانی سیم‌های ویولن از زیر به بم (پایین به بالا) به ترتیب عبارتند از: می‌ (سیم اول)، لا (سیم دوم)، ر (سیم سوم)، سل (سیم چهارم).

در ادامه برگزیده ای از قطعات ویولن را می شنوید:

در خانواده سازهای زهی-آرشه‌ای بعد از ویولن صدای سازها به ترتیب به سمت بم شدن می روند. در ابتدا ویولن، سپس ویولن آلتو (ویولا) و ویولنسل و در نهایت هم کنتر باس.

ویولا؛ دومین ساز خانواده ویولن

ویولا یا ویولن آلتو، سازی زهی و آرشه‌ای است که در خانواده ویولن قرار می گیرد. ویولا نیز مانند دیگر اعضای خانواده‌ ویولن‌ها در شمال ایتالیا پدیدار شد. به طور کلی ویولا صدای آلتویی غنی تر، گرم‌ تر و کدر‌تر در مقایسه با صدای سوپرانوی سبک‌ و درخشان ویلن دارد. سیم‌های ویولا به فاصله‌ پنجم دُرست بم تر از ویلن کوک می‌شوند. زیرترین سیم ویولا (سیم لا) طنین صوتی متضادی با بقیه سیم‌ها دارد. این سیم در بعضی از سازها صدایی تیز و نافذ تولید می‌کند. با وجود اینکه تکنیک‌های نوازندگی ویولا مانند ویولن است اما بسیاری از استادان بزرگ گذشته، ویولا را نادیده گرفته اند که یکی از علل آن عدم رواج آهنگسازی برای چهار صدای جداگانه‌ سازهای زهی بوده است. اگرچه باخ و موتسارت گاهی کارهای سلو برای ویولا نوشته‌اند اما برلیوز اولین کسی بود که صدای ویژه‌ای در کارهای ارکسترال به این ساز داد.

این ساز کمی از ویولن بزرگتر است که این امر باعث می‌شود دست نوازنده موقع نوازندگی بیشتر کشیده شود و فواصل را دقیق تر اجرا کند. اندازه و وزن ویولا باعث می‌شود که دسته‌ ویولا هنگام نواختن کمی پایین از دسته‌ ویولن قرار گیرد. ویولا در اندازه‌های مختلف وجود دارد و امروزه نوازندگان ویولا سازهایشان را نسبت به اندازه دست چپ خود انتخاب می‌کنند. اصول تکنیک‌ های انگشت گذاری و آرشه کشی ویولا مانند ویولن است. با این تفاوت که انگشت گذاری فاصله بیشتری به خاطر نت ها دارد. طول ویولا حدود ۵ سانتی‌متر بیشتر از ویولن است به همین علت وسعت صوتی آن بم‌تر است. همچنین این ساز کمی از ویولن سنگین تر است و به سیم های قوی و ضخیم تری نیاز دارد. در نتیجه در آرشه کشی به نیروی انسانی بیشتری نیاز دارد.

در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم، روش های بسیاری برای ویولا توسط آهنگسازانی چون مایکل کورت، مایکل ولدمار منتشر شد که تا حدودی شبیه روش های ویلن و ویلنسل بودند.‌

صدای ساز ویولا صدای میانی ویولن و ویولنسل قرار می گیرد تا وسعت صدای بم ویولنسل (یک اکتاو پایین‌تر) و صدای زیر ویولن (یک پنجم درست بالاتر) را بهم نزدیک کند و میان این دو ساز ارتباط برقرار کند. همین ویژگی باعث شده تا از این ساز در ارکستر بسیار استفاده کنند. ویولا اغلب صدایی درونی در کوارتت‌های‌ زهی و آثار سمفونیک ایجاد می کند و بیشتر برای همراهی قطعات مورد استفاده قرار می‌گیرد.

چهار سیم ویولا مانند ویولن با فاصلهٔ پنجم درست با هم کوک می‌شوند. زیرترین سیم نت لا با بسامد ۴۴۰ هرتز است. کوک سیم‌های ویولا به ترتیب از بم به زیر عبارتند از: A4 (لا)،D4 (رِ)،G3 (سُل)،C3 (دو). معمولا G بالاترین سیم و E پایین ترین سیم قرار می گیرند اما این سیم ها در ویولا با فاصله یک چهارم از هم قرار می گیرند. در نتیجه دامنه صداها در ویولا پایین تر، بم تر و عمیق تر خواهد بود.

در تصاویر زیر راهنمای کلید سُل و فا را مشاهده می کنید:

 

بم‌ترین سیم ویولا، که تنها سیم از چهار سیم ویولا است در ویلن وجود ندارد و به صدای ویولا شخصیت ویژه‌ای داده است. این سیم قادر به تولید صدایی شفاف، زیبا و پرطنین و قدرتمند است که سازندگان و نوازندگان خواستار آن هستند. برای نت خوانی ساز ویولا از کلید Alto clef (کلید دو) روی خط سوم استفاده می‌کنند اما در ویولن از کلید Treble Clef (سُل) استفاده می‌شود.

در ادامه قطعات شناخته شده ای از ساز ویولا را می شنوید:

1- A Better World

2- This Is Our Time

3- Doomfall

ویولنسل؛ سومین ساز خانواده ویولن

ویولنسل یا ویلنسل یا ویولونسل (به ایتالیایی: violoncello) یا چِلو (به انگلیسی: cello) سومین ساز خانواده ویولن، سازی زهی و آرشه‌ای از خانوادهٔ ویولن است. صدای این ساز در منطقهٔ میانیِ سازهای این خانواده قرار دارد. کوک مشابه با ویولا A4 (لا)،D4 (رِ)،G3 (سُل)،C3 (دو) را دارد.  سیم‌های ویولنسل نسبت به سیم‌های ویولا یک اکتاو بم‌تر کوک می‌شوند.

ویولنسل از ویولن و ویولا بزرگ‌تر است. در هنگام اجرا، این ساز در بین دو پای نوازنده قرار می‌گیرد و از طرفی دیگر، توسط میله‌ای که در انتهای آن تعبیه شده، روی زمین استوار می‌شود. استفاده از این ساز در تک‌نوازی‌ها (سُلو) و ارکسترها به صورت استاندارد است که در بخش باسِ زهی‌ها رایج است.

نت نویسی این ساز به دلیل گسترهٔ صوتیِ وسیعش با کلیدِ فا خط چهارم (اصوات منطقهٔ بم این ساز)، کلید دو خط چهارم (اصوات منطقهٔ میانیِ این ساز)، و کلید «سُل» (اصوات منطقهٔ زیر این ساز) نوشته می شود.

 

ساز ویولنسل از سه قسمت اصلی تشکیل شده است:

بدن (body): بدن ویولنسل شامل؛ صفحه‌ رویی (عموما از جنس چوب صنوبر)، صفحه‌ پشتی و دنده‌‌ها (معمولا از جنس افرا) است. سوراخ‌های F در صفحه‌ رویی ساز حک شده‌اند. بدنه‌ این ساز شامل اجزای مختلف دیگری چون؛ نوار باس، ساوند پست،‌ پین انتهایی، پل و سیم‌گیر نیز می‌شود.

گردن (neck): گردن ویولنسل در امتداد بالای بدنه قرار می‌گیرد. ویژگی اصلی گردن، صفحه‌ انگشت‌گذاری است که روی آن قرار دارد. (صفحه‌ انگشت‌گذاری: جایی که نوازنده برای ایجاد نت‌های به‌خصوص، انگشتانش را روی سیم‌ها قرار می‌دهد)

سر دسته (peghead): این قسمت در بالای گردن قرار می‌گیرد و شامل گوشی‌های کوک است که تنظیم اصلی کوک توسط آن‌ها صورت می‌گیرد.

قسمت های مختلف این ساز شامل بخش های زیر می شود:

1. نوار باس: این قسمت، نوار نازکی از چوب صنوبر است که در داخل ویولنسل قرار می‌گیرد. نوار باس، فرکانس‌های پایین ساز را تقویت می‌کند.
2. خمیدگی‌های میانی/ دنده‌ی C شکل (Bouts/ c-bouts): کمر ویولنسل، برش‌های عمیقی در بدنه‌ی ساز است که در وسط آن قرار گرفته؛ این خمیدگی‌ها سبب می‌شوند که نواختن ساز توسط آرشته راحت‌تر باشد و آرشه مدام با بدنه‌ی آن برخورد نکند.
3. پل/ خرک: پل یا خرک، قطعه‌ای چوبی (معمولا چوب افرا) است که در پایین بدنه‌ی ساز، روی صفحه‌ی بالایی قرار می‌گیرد و امتداد سیم‌هایی که از روی فرت‌بورد می‌گذرند را نگه می‌دارد و آرشه‌کشی بر روی سیم‌ها را ساده‌تر می‌سازد. موقعیت خرک بر اینتونیشن ساز و ارتفاع آن، بر اجرای کلی تاثیرگذار است.
4. پین انتهایی (endpin/ spike): یک میله‌ی فلزی در انتهای پایینی ساز قرار دارد که به آن اجازه می‌دهد تا روی زمین بایستد. تنظیم آن با استفاده از پیچ انگشتی انتهای پین انجام می‌شود.
5. سوراخ‌های اِف (F-holes): دو سوراخ F در صفحه‌ی بالایی ساز جهت بهبود رزونانس قرار گرفته‌اند. این سوراخ‌ها سبب می‌شوند که ارتعاشات سیم‌ها به راحتی به صفحه‌ی پشتی ویولنسل رسیده و دوباره از صفحه‌ی جلویی به بیرون انتشار پیدا کنند.
6. تاندور/ گوشی‌های کوک ظریف (Fine tuners): تاندورهای ویولنسل به سیم‌گیر آن متصل هستند؛ همان جایی که سیم‌ها به انتهای ساز می‌رسند. تاندورها به همراه گوشی‌های کوک که در سردسته‌ی ساز قرار دارند،‌ کشش سیم را تنظیم کرده و به کوک ماندن ساز کمک می‌کنند.
7. صفحه‌ی انگشت‌گذاری (Fingerboard): این صفحه جایی است که نوازنده بر آن، روی سیم‌ها فشار می‌آورد تا نت‌های خاصی را اجرا کند. تجملی‌ترین صفحه‌های انگشت‌گذاری از چوب آبنوس ساخته می‌شوند، اما برای ساخت صفحه‌ی انگشت‌گذاری از چوب‌های دیگر، مانند؛ رز وود یا چوب برزیل (Brazilwood) نیز استفاده می‌شود.
8. گردن (Neck): این قسمت پشتیبان صفحه‌ی انگشت‌گذاری است و در بالای بدن ساز قرار دارد. در انتهای بالایی گردن ویولنسل؛ جعبه‌ی گوشی‌ها و حلزونی ساز قرار می‌گیرد.
9. شیطانک (Nut): شیطانک، یک تکه چوب برجسته در بالای صفحه انگشت‌گذاری است که عمود بر گردن ساز قرار می‌گیرد. این قسمت شامل چهار شیار است که سیم‌های ساز را در جای خود نگه می‌دارد.
10. جعبه‌ی گوشی‌ها (Pegbox): این بخش در بالای سردسته‌ی ساز قرار دارد و شامل چهار گوشی کوک است که هرکدام مختص به یک سیم هستند؛ سیم‌ها دور این گوشی‌های کوک پیچیده می‌شوند و نوازنده‌ می‌تواند با سفت کردن یا شل کردن گوشی، کوک هر سیم را تنظیم کند.
11. کلاف ویولنسل (Purfling): حاشیه‌ای در لبه‌ی ویولنسل است که به عنوان اتصال دهنده عمل می‌کند و از ترک خوردن چوب جلوگیری می‌کند.
12. دنده‌ها (Ribs): کناره‌های این ساز، با نام دنده شناخته می‌شوند. آن‌ها شکل ویولنسل را حفظ کرده و فضایی را بین صفحه‌ی بالایی و صفحه‌ی پشتی ساز ایجاد می‌کنند. هرچه دنده‌ها بهتر و سخت‌تر باشند، کیفیت صدا بهتر خواهد بود.
13. حلزونی (Scroll): حلزونی، بخش تزئینی در بالای ویولنسل است. این تکه چوب حلزونی شکل، بیشتر جنبه‌ی زینتی دارد تا این‌که کاربردی باشد.
14. ساوند پست (Sound post): در داخل بدنه‌ی ویولنسل، یک قطعه‌ی چوبی به شکل میل‌گرد، به نام ساوندپست، درست در زیر پل ساز قرار گرفته‌ است. این قسمت، صفحه‌ی بالای ویولنسل را به صفحه‌ی پشت آن وصل می‌کند و رزونانس و کیفیت صدای بیشتری را ارائه می‌دهد.
15. سیم‌ها (Strings): این ساز چهار سیم دارد که با فاصله‌ی پنجم از یک‌دیگر کوک می‌شوند؛ کوک آن‌ها از بم‌ترین تا زیرترین سیم به صورت «دو»،‌ «سل»، «ر» و «لا» است. سیم‌ها به‌طور سنتی از جنس روده‌ی گوسفند ساخته می‌شدند، اما امروزه بیشتر سیم‌ها از آلیاژهای فلزی ساخته می‌شوند.
16. طناب سیم‌گیر (Tailgut): این بخش، سیمی از جنس فلز یا پلاستیک است که سیم‌گیر را به غلاف پین انتهایی متصل می‌سازد.
17. سیم‌گیر (Tailpiece): سیم‌های ویولنسل در قسمت سیم‌گیر به انتها می‌رسند. سیم‌گیر با استفاده از طناب سیم‌گیر به پین انتهایی ساز متصل می‌شود. روی سیم‌گیر تاندورهای مختص به هر چهار سیم قرار می‌گیرند. در ساخت اکثر سیم‌گیرهای مدرن از چوب شمشاد استفاده می‌شود، اما در مدل‌های ارزان‌تر از کامپوزیت‌های پلاستیکی نیز استفاده می‌کنند.

در ادامه قطعات شناخته شده ای از ساز ویولنسل را می شنوید:

1- Mellow Cello – Cello Suite

2- Mellow Cello – Reverie

3- Mellow Cello – Satie-Orch-Ducros-Gymnopedie

4- Mellow Cello – The-One-As-Two

5- Mellow Cello-Sicilienne-Arr-By-Sollscher

 

6- Mellow Cello-On-The-Nature-Of-Daylight

کنترباس؛ چهارمین ساز خانواده ویولن

چهارمین ساز خانواده ویولن پس از ساز ویولنسل، دابل باس یا کنتر باس است که از ویولنسل بزرگ تر است. این ساز بزرگ‌ترین و بمترین ساز زهی آرشه‌ای ست که روی زمین قرار می گیرد. نوازنده باید موقع نوازندگی بایستد. سیم‌های کنترباس با فاصله چهارم درست برعکس ویولن سل ر لا می کوک می‌شوند. اولین سیم کنترباس زیرترین کوک را دارد.

کمانچه؛ سازی شبیه به ویولن

ساز کمانچه نسبت به ویولن قدمت بیشتری دارد. زمانی که ساز ویولن وارد ایران شد و نوازنده های موسیقی سعی داشتند که مانند ویولنسیم چهارم را به کمانچه اضافه کنند. در این راستا صدای کامل تری از این ساز می شنویم و بازه زمانی صدایی که تولید می کند بیشتر و بلند تر است. کوک جهانی کانچه هم مشابه به ویولن می‌ (سیم اول)، لا (سیم دوم)، ر (سیم سوم)، سل (سیم چهارم) است.